UAEA’ya HIZLI BİR BAKIŞ
barış & kalkınma için atomlar
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, nükleer teknolojinin barışçıl kullanımında bilimsel ve teknik işbirliği için dünyanın en önemli forumudur. Birleşmiş Milletler tarafından 1957'de bağımsız bir organizasyon olarak kurulan UAEA, 171 Üye Devlete hizmet vermektedir.
3 tematik öncelik:
1 Nükleer Teknolojinin Barışçıl Kullanımları
UAEA, Üye Devletlerine nükleer bilim ve teknolojiyi barışçıl amaçlar için kullanmalarında yardımcı olur ve bu teknoloji ve bilginin Üye Devletlere sürdürülebilir şekilde transferini kolaylaştırır.
3 Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme
Nükleer güvenlik sistemi aracılığıyla UAEA, Devletlerin nükleer bilim ve teknolojiyi yalnızca barışçıl amaçlarla kullanma yönündeki uluslararası yükümlülüklerini yerine getirdiklerini doğrular.
2 Emniyet ve Güvence
| UAEA, güçlü ve sürdürülebilir bir küresel nükleer emniyet ve güvence çerçevesi sağlar ve insanlar, toplum ve çevreyi iyonlaştırıcı radyasyonun zararlı etkilerinden korumak için çalışır. |
Biliyor muydunuz ...
… Nükleer enerjinin pek çok barışçıl kullanımı vardır
Nükleer teknoloji günlük hayatımızın her yerinde kullanılmaktadır. Küresel kalkınma bağlamında, UAEA hizmetleri, nükleer bilim ve teknolojinin barışçıl kullanımı için ortak çabaları desteklemektedir. Seibersdorf, Avusturya ve Monako'daki uzmanlaşmış UAEA laboratuvarları ve ayrıca Teknik İşbirliği Programı, ortaklarla ağlar ve işbirlikleri tarafından desteklenirler. UAEA yardımı aracılığıyla, nükleer teknikler aşağıda gösterildiği gibi çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. UAEA, Birleşmiş Milletler kuruluşları ve diğer ortaklar arasındaki yakın işbirliği, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (SKH'ler) kapsamındakiler de dahil olmak üzere Üye Devletlerin kalkınma önceliklerine ulaşılmasına yönelik UAEA desteğinin etkisini en üst düzeye çıkarmaya yardımcı olur.
|
Sağlık UAEA, sağlık hizmetlerine erişimi artırmak için Üye Devletleri, özellikle düşük ve orta gelirli ülkeleri, kanser, kardiyovasküler ve diğer bulaşıcı olmayan hastalıkların teşhisi, tedavisi ve yönetimi için nükleer tekniklerin kullanımına yardımcı olacak ekipman, uzman rehberliği, eğitim ve bilgi alışverişi şeklinde yardımlarla destekler. Sağlıklı olmak aynı zamanda doğru beslenme ve gıdaya erişime de bağlıdır. Nükleer teknikler, şiddetli yetersiz beslenmeden obeziteye kadar tüm biçimleriyle yetersiz beslenmenin izlenmesine ve sürdürülebilir şekilde ele alınmasına yardımcı olabilir. |
 |
 |
Çevre
Nükleer ve izotopik teknikler, araştırmacılara gezegenimizin geçmişini incelemek ve geleceğini tahmin etmek için araçlar sağlar. Bu araçlar kirlilik eğilimlerini izlemek, bunların etkilerini değerlendirmek ve atık suları arıtmak için kullanılırken, aynı zamanda iklim değişikliğinin hem karasal hem de okyanus sistemleri üzerindeki etkilerine ilişkin küresel anlayışın geliştirilmesine katkı sağlar. |
|
Gıda ve Tarım Bazı ülkeler, özellikle gıda ve geçim kaynaklarını büyük ölçüde tarımdan sağlayanlar, tarımsal üretkenliği ve gıda emniyeti ve güvenliğini artırmak için nükleer tekniklere dönmektedir. UAEA projeleri ve programları - Birleşmiş Milletlerin Gıda ve Tarım Organizasyonu ile ortaklaşa geliştirilmiştir- teknoloji ve eğitimin yanı sıra, önemli ekipmanların ve uzman rehberliğinin teminine yardımcı olur. Nükleer teknikler, vitamin veya mineral bakımından zenginleştirilmiş çeşitler dahil, iyileştirilmiş mahsul ve bitki varyetelerinin ıslahında; hayvan ve bitki zararlılarını ve hastalıklarını kontrol etmede; gıda güvenliğini artırma; çiftlik hayvanları üretme ve besleme ve toprak ve su yönetiminin güçlendirilmesinde güvenli ve etkili bir şekilde kullanılabilir. |
 |
Nükleer Teknolojinin barışçıl kullanımı...
Nükleer teknoloji günlük hayatımızın her yerinde kullanılmaktadır. Küresel kalkınma bağlamında, UAEA hizmetleri, nükleer bilim ve teknolojinin barışçıl kullanımı için ortak çabaları desteklemektedir. Seibersdorf, Avusturya ve Monako'daki uzmanlaşmış UAEA laboratuvarlarının yanı sıra Teknik İşbirliği Programı, ortaklarla ağlar ve işbirlikleri tarafından desteklenmektedir. UAEA aracılığıyla aşağıda gösterildiği gibi nükleer teknikler çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. UAEA, Birleşmiş Milletler kuruluşları ve diğer ortaklar arasındaki yakın işbirliği, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (SKH'ler) kapsamındakiler de dahil olmak üzere Üye Devletlerin kalkınma önceliklerine ulaşılmasına yönelik UAEA desteğinin etkisini en üst düzeye çıkarmaya yardımcı olur.
|
Nükleer Enerji Uygun maliyetli enerjiye erişim, doğrudan insan refahını iyileştirir. Mevcut tahminler elektrik talebinin 2030 yılına kadar% 60 ila% 100 artacağını öngörüyor. Düşük karbonlu enerji kaynakları, örneğin nükleer enerji, enerji üretiminde salınan sera gazlarını en aza indirir ve iklim değişikliğinin kalkınma üzerindeki olumsuz etkilerini azaltır. UAEA, nükleer enerjiyi kullanan veya kullanmayı planlayan ülkelere bunu güvenli, emniyetli, ekonomik ve sürdürülebilir bir şekilde yapmaları için yardımcı olur. |
 |
 |
Su Güvenli su kaynaklarına erişim, artan nüfusu desteklemek, ekonomik kalkınmayı hızlandırmak ve değişen yaşam tarzlarının taleplerini karşılamak için çok önemlidir. Deniz suyunun kalitesi sadece deniz yaşamını etkilemekle kalmaz, aynı zamanda geçimini denizden sağlayan insanları da etkiler. Pek çok ülke, bu değerli kaynağı sürdürülebilir bir şekilde yönetmek ve gelecek için koruyabilmek amacıyla suyu daha iyi anlamak için nükleer ve izotopik tekniklerin kullanılmasında yardım almak için UAEA'ya başvurdu. |
|
Endüstriyel Uygulamalar Farklı malzemelerin özelliklerini belirlemek ve değerlendirmek, kirlilik seviyelerini ölçmek, bileşenleri sterilize ve dezenfekte etmek, endüstriyel süreçleri izlemek ve optimize etmek ve yeni malzemeler üretmek için kimyasal, fiziksel ve biyolojik özellikleri değiştirmek için bir dizi güvenli, test edilmiş nükleer teknik kullanılabilir. Radyasyon, bir dizi maddenin hem analizi hem de işlenmesi için kullanılabilir. |
 |
Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme
UAEA'nın temel görevlerinden biri, nükleer materyalin saptırılmasının veya nükleer teknolojinin kötüye kullanılmasının erken tespiti yoluyla nükleer silahların yayılmasını caydırmak ve böyle bir yönlendirme veya kötüye kullanımın olmaması durumunda, Devletlerin nükleer materyali ve teknolojiyi yalnızca barışçıl amaçlarla kullanmaya yönelik yasal yükümlülüklerini yerine getirdiklerine dair güvenilir teminat sağlamaktır.
UAEA, bunu yapmak için, Devletler tarafından nükleer materyalleri ve faaliyetleri hakkında yapılan beyanların doğruluğunu ve eksiksizliğini doğrulamak için “nükleer güvence sistemi” olarak anılan çeşitli teknik önlemler uygulamaktadır. UAEA güvence sistemi uluslararası nükleer silahların yayılmasını önleme rejiminin önemli bir bileşenidir.
Emniyet ve Güvence
İnsanların ve çevrenin iyonlaştırıcı radyasyonun zararlı etkilerinden korunması UAEA'nın çalışmalarının merkezinde yer almaktadır. UAEA desteği ayrıca, yakıt döngüsü teknolojilerinde radyoaktif malzemelerin ve enerji üretimi ve radyasyonla ilgili diğer işler için radyoaktif kaynakların güvenli ve emniyetli bir şekilde taşınmasını ve kullanımını kolaylaştırır. Bu destek nükleer enerji üretimi için gerekli kimyasal elementlerin doğru ve sürdürülebilir şekilde madenciliğini, nükleer tesislerin etkin bir şekilde işletmeden çıkarılması ve radyoaktif atık ve kullanılmış yakıtların beşikten mezara yaklaşımıyla yönetimini kolaylaştırmaktadır.
Her bir UAEA projesinin, programının ve hizmetinin arkasında, UAEA standartlarına ve yönergelerine dayalı bir emniyet ve güvence temeli yatar. UAEA, Üye Devletlere nükleer bilim ve teknolojiyi kullanmaya başladıklarında ihtiyaç duydukları yardımı inceleme hizmetleri ve özel, özel eğitimin kolaylaştırılması yoluyla ve acil durum hazırlık egzersizleri aracılığıyla sağlıyor. İnsanları ve çevreyi korumak için bu kullanımların barışçıl kalmasını ve düzgün bir şekilde yönetilmesini sağlamak, UAEA’nın Üye Devletlere en önemli hizmetleridir.
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), Birleşmiş Milletler (BM) ailesi içinde hükümetler arası bağımsız bir örgüt olarak 29 Temmuz 1957 yılında kurulmuştur. UAEA’nın kuruluş amacı, büyük bir yıkım gücüne sahip nükleer teknolojiden, insanoğlunun yararına ve ülkelerin kalkınmasına hizmet edecek potansiyel barışçıl kullanım alanlarının yaygınlaştırılması yoluyla faydalanılmasıdır. UAEA, uluslararası antlaşmalar ve tüzüğü gereğince, atom enerjisinin barışçıl amaçlar dışında kullanılmasının önlenmesine yönelik çalışmaktadır.
Nükleer alanda uluslararası işbirliğinin sağlanmasında merkezi bir konuma sahip olan UAEA, görev yönergesi doğrultusunda, “nükleer güvenlik” (safety), “nükleer emniyet” (security), “nükleer doğrulama/güvence denetimleri” (safeguards), “nükleer enerji”, “nükleer teknoloji uygulamaları” ve “teknik işbirliği” alanlarında faaliyet göstermektedir.
UAEA, yürüttüğü nükleer güvence denetimi faaliyetleri vasıtasıyla, üye ülkelerdeki nükleer malzeme ve tesislerin münhasıran barışçıl amaçlara yönelik olup olmadığını tespit etmektedir ve böylelikle nükleer yayılmanın önlenmesinde önemli bir sorumluluğa sahiptir.
Aynı zamanda nükleer reaktörlerin işletim güvenliği, insan ve çevre sağlığının korunması, nükleer yakıt yönetimi ve emniyeti gibi, nükleer güvenlik ve nükleer emniyet alanlarında da uluslararası işbirliğinde merkezi rol oynamakta, bağlayıcı olmayan güvenlik ve emniyet standartları/kılavuzları yayınlamakta ve üye ülkelerin nükleer programlarını etkin bir şekilde geliştirebilmeleri için çeşitli gözden geçirme ve danışma hizmet ve araçları sunmaktadır.
UAEA, nükleer bilim ve teknolojinin, sanayi, tarım, su kaynakları, çevre ve insan sağlığı alanlarındaki uygulamalarından üye devletlerin yararlanmasına yönelik çalışmalar da gerçekleştirmektedir. Bu alanlarda yürütülen faaliyetler, UAEA’nın nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik görev yönergesinin önemli parçalarıdır.
UAEA’nın, nükleer teknolojinin dünya çapında sosyo-ekonomik kalkınmayı ve Binyıl Kalkınma Hedefleri/Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerini desteklemeye yönelik temel aracı Teknik İşbirliği programıdır. Bu kapsamda, Ajans, gönüllülük esasına dayanan Teknik İşbirliği Fonu’ndan finanse edilen ulusal ve bölgesel projeler geliştirmekte ve uygulamaktadır.
1. Nükleer Güvence Denetimi ve Doğrulama (Safeguards):
Ajans’ın başlıca görevlerinden birisi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’nın (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons - NPT) uygulanmasının denetlenmesidir. NPT, Nükleer yayılmanın önlenmesi rejiminin temel taşı niteliğinde olup, bu alandaki yegâne bağlayıcı antlaşmadır. NPT’nin 3. maddesi çerçevesinde, Antlaşma’ya taraf nükleer silah sahibi olmayan devletler, UAEA’nm Statüsü uyarınca, NPT’den kaynaklanan yükümlülüklerini yerine getirdiklerinin teyit edilebilmesini teminen UAEA ile Kapsamlı Güvence Denetimi Anlaşmaları (Comprehensive Safeguards Agreement -CSA) akdetmişlerdir. Ajans, bu anlaşmaların verdiği yetki çerçevesinde üye devletlerdeki nükleer tesislerde gözlem ve doğrulama faaliyetleri gerçekleştirmektedir. Bu kapsamda, 200’den fazla UAEA denetçisi her yıl 1000’den fazla nükleer tesisi denetlemektedir.
2. Nükleer Güvenlik (Safety) ve Nükleer Emniyet (Security):
UAEA, üye ülkelerdeki nükleer tesislerde güvenliğin ve emniyetin sağlamasına yönelik faaliyetlere, üye ülkelerin talebi halinde, teknik destek sağlamaktadır. Ayrıca, her iki alanda uluslararası standartları oluşturmakta ve yayınlamaktadır. Bunların yanı sıra, ilgili uluslararası sözleşmelerin (örneğin, Nükleer Malzemenin Fiziksel Korunması Sözleşmesi (Convention on the Physical Protection of Nuclear Material - CPPNM), Nükleer Güvenlik Sözleşmesi (Convention on Nuclear Safety - CNS) ve Nükleer Kazaların Erken Bildirimi Sözleşmesi (Convention on Early Notification of Nuclear Accidents)) Sekreterya görevini yürütmektedir.
Nükleer güvenlik alanında, insan ve çevre sağlığını, nükleer ve radyoaktif malzemenin ve radyasyonun zararlı etkilerinden korumak için çalışan Ajans, nükleer emniyet bağlamında, nükleer ve radyoaktif malzemenin kaybolmasını, çalınması, yetkisiz kişilerce ele geçirilmesini, tesis dışına çıkarılmasını, nükleer terör eylemlerini ve tehditlerini tespit etmek, önlemek ve bunlara karşılık vermek amacını matuf 4’er senelik Nükleer Emniyet Planları hayata geçirmektedir.
3. Nükleer Bilim ve Teknoloji Uygulamaları (Applications):
UAEA, gıda, tarım, hayvancılık, sağlık, su ve çevre konularında nükleer ve radyasyon teknolojilerinden nasıl yararlanılacağı hakkında üye devletlere kılavuzluk yapmakta, özellikle gelişmekte olan ülkelere donanım, eğitim ve teknik hizmet desteği sağlamaktadır. UAEA, gıda ve tarımda radyasyon ve izotop uygulamalarını geliştirmek için Uluslararası Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile ortak faaliyetlerini yürütmektedir. Keza, sağlık alanında da Dünya Sağlık Örgütü’yle (WHO) yakın işbirliği içindedir. Dünya çapındaki laboratuvar ve enstitülerle birlikte gerek tarım gerek sağlık alanlardaki araştırma ve geliştirme çalışmalarına destek sağlamaktadır. Bunların yanı sıra, nükleer güç üretimi ve yakıt çevrimine ilişkin çalışmalar yürütmektedir.
KARAR ALMA ORGANLARI
• Yönetim Kurulu (Board of Governors): Yılda olağan olarak beş kez toplanmaktadır. 35 üyeden müteşekkildir. Bunlardan 13’ü ileri nükleer teknolojiye sahip atanan (designated), 22’si ise seçilen (elected) ülkelerdir. Bu sıfatlar Yönetim Kurulu (YK) üyelerinin haklarında bir farklılığa yol açmamaktadır.
YK üyesi olup olmamasından bağımsız olarak tüm UAEA üyelerinin, YK toplantılarına katılma ve görüş beyan etme hakkı mevcuttur. YK üyesi olmayan Ajans üyeleri, oy kullanamamakla birlikte, açık olarak gerçekleştirilen tüm oylamaları izleyebilmektedir.
YK’nın Görevleri: YK, Ajans’ın hesaplarını, bütçesini ve programını hazırlayarak, ayrıca üyelik başvurularını değerlendirerek, GK’ya tavsiyelerde bulunmakta, Ajans’ın güvenlik standartları belgelerinin yayınlanmasını onaylamakta, Genel Direktör ve Sekretarya tarafından Ajans’ın görev alanına giren nükleer uygulamalar, güvenlik, emniyet ve güvence denetimleriyle ilgili konularda hazırlanan raporları inceleyerek not etmekte/onaylamakta ve gerektiğinde GK’ya sunmaktadır.
Genel Konferans (General Conference): Ajans’ın en yüksek karar alma organı olan GK, olağan olarak yılda bir kez, genellikle Eylül ayında toplanır (UAEA tüzüğü uyarınca, Genel Direktör’ün çağrısı ve YK kararıyla olağanüstü olarak da toplanabilmektedir).
Tüm UAEA üyelerinin katılımına açık olan GK’da, örgütün programı ve bütçesinin yanı sıra, YK, Genel Direktör ya da üye ülkeler tarafından GK’ya sunulan diğer konular görüşülmekte ve karara bağlanmaktadır. Bu çerçevede, yeni üyelik başvuruları ile mevcut üyeliklerin tamamen veya kısmen askıya alınması, yıllık rapor ile UAEA’nın BM ve diğer örgütlerle akdetmeyi öngördüğü her türlü anlaşmanın onaylanması, UAEA’nın BM’ye sunacağı raporların görüşülerek kabul edilmesi, GK’nın yetkileri arasında yer almaktadır.
GK, ayrıca, UAEA tüzüğünde yapılması öngörülen değişikliklere ilave olarak, dört yıl süreyle görev yapmak üzere YK tarafından önerilen Genel Direktör atamasını onaylamak yetkisine de sahiptir. Genel Direktörlük görevini 3 Aralık 2019’dan bu yana Rafael Mariano Grossi (Arjantin) yürütmektedir.
TÜRKİYE’NİN UAEA İLE İŞBİRLİĞİ
Türkiye, 1957 yılında tüzüğünü (IAEA Statute) onaylamak suretiyle UAEA’ya üye olan ilk grup ülke arasında yer almıştır.
UAEA, ülkemizin bilimsel ve teknik alanda etkileşimde bulunduğu ve önemli faydalar sağladığı uluslararası kuruluşlar arasında bulunmaktadır. UAEA’yla ülkemiz arasındaki yakın işbirliği, özellikle nükleer enerji programımızdaki gelişmelerle bağlantılı olarak ilerlemeyi sürdürmektedir. İşbirliğimiz, ülkemizin ihtiyaçları doğrultusunda özellikle nükleer altyapı geliştirme alanında yoğunlaşmıştır.
Teknik işbirliği faaliyetlerimiz Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu (TENMAK) tarafından koordine edilmektedir. Nükleer altyapı geliştirme alanında ulusal projelerimiz bulunmaktadır.
Diğer taraftan, radyasyon güvenliği, nükleer teknoloji uygulamaları, atık güvenliği, nükleer tıp, radyasyon onkolojisi, kalite kontrol, nükleer güvenlik, nükleer doğrulama gibi konularda Ajans’ın düzenlediği eğitim kursu, teknik toplantı, konferans, sempozyum veya bilimsel gezilere Ajans desteğiyle katılım sağlanmaktadır.
Ayrıntılı bilgi için https://www.iaea.org